Geleneksel Kars Çocuk Oyunları Kitabı çıktı
KAFKAS HABER AJANSI / BEDİR ALTUNOK
Geleneksel Kars Çocuk Oyunları Kitabı, Doç. Dr. Adem BALKAYA, Fırat ALTAY ve Özge TURAN’ın imzasıyla çıktı.
FENOMEN YAYINLARI
Eser Adı /
GELENEKSEL KARS ÇOCUK OYUNLARI
Yazar /
Doç. Dr. Adem BALKAYA
Fırat ALTAY
Özge TURAN
Kapak Tasarımı /
Hümeyra ÖZYURT / Fenomen
1. Baskı /
Aralık - 2019
ISBN /
978-605-9474-64-1
Dizgi /
Salih ÖZYURT
Baskı ve Cilt /
SAGE Yayıncılık Rek. Mat. San. Tic. Ltd. Şti.
Sertifika No:14721 Kazım Karabekir Caddesi– Ankara
Kültür Bakanlığı
Yayıncı Sertifika /
27242
İletişim /
Fenomen Yayıncılık
Lalapaşa Mah. 1. Dabakhane Sk. Şahin
İş Merkezi No:2 – Erzurum
siparis@fenomenyayincilik.com / www.fenomenyayincilik.com
Bu yayının hiçbir bölümü yazarlarının ve yayıncının izni alınmadan kopya edilemez. Dipnot vermeden alıntı yapılamaz. Elektronik, mekanik, fotokopi vb. yollarla kopya edilemez ve yayımlanamaz
Bu çalışma Kafkas Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü tarafından “Kars Çocuk Oyunları” adlı 2018-SB-40 numaralı BAP projesi ile desteklenmiştir.
İÇİNDEKİLER
ÖN SÖZ 9
GİRİŞ 11
A. ÇOCUK OYUNLARI İLE İLGİLİ TASNİFLER 13
B. ÇOCUK OYUNLARI İLE İLGİLİ TÜRKİYE’DE YAPILAN LİSANSÜSTÜ TEZLER 18
C. KARS ÇOCUK OYUNLARI ÜZERİNE YAPILAN MÜSTAKİL ÇALIŞMALAR VE KARS İLİNDE DAHA ÖNCE DERLENEN ÇOCUK OYUNLARI 20
I. BÖLÜM 23
1. KARS ÇOCUK OYUNLARININ HALKBİLİMİ AÇISINDAN İNCELENMESİ 23
1.1. OYUNLARIN YAPISI 23
1.1.1. OYUN ADI 23
1.1.1.1. Oyun Aracıyla İlgili Adlandırmalar 23
1.1.1.2. Oyunun Sözlü Formülüyle İlgili Adlandırmalar 24
1.1.1.3. Oyun Terimiyle İlgili Adlandırmalar 26
1.1.1.4. Oyun Hareketleriyle İlgili Adlandırmalar 27
1.1.1.5. Oyun Sahasıyla İlgili Adlandırmalar 28
1.1.1.6. Oyun Rolüyle İlgili Adlandırmalar 28
1.1.1.7.Oyun Aracı ve Hareketiyle İlgili Adlandırmalar 29
1.1.1.8. Oyun Rolü ve Oyunun Sözlü Formülüyle İlgili Adlandırmalar 30
1.1.1.9. Oyun Sahası ve Hareketiyle İlgili Adlandırmalar 30
1.1.1.10. Oyun Sözü ve Hareketiyle İlgili Adlandırmalar 31
1.1.1.11. Oyun Sahası ve Aracıyla İlgili Adlandırmalar 32
1.1.2. OYUNCU 33
1.1.2.1. Oyuncu Sayısı 33
1.1.2.2.Oyuncunun Cinsiyeti 34
1.1.2.3. Oyuncunun Yaşı 35
1.1.2.4.Oyun Rolü 36
1.1.3. OYUN ARACI 36
1.1.3.1. Asıl Oyun Araçları 36
1.1.3.2. İkincil Oyun Araçları 37
1.1.3.2.1. Ev ve Günlük Yaşamla İlgili Oyun Araçları: 37
1.1.3.2.2. Hayvanlarla İlgili Oyun Araçları: 37
1.1.3.2.3. Bitkilerle İlgili Oyun Araçları: 39
1.1.3.2.4. Okul Yaşamı ile İlgili Oyun Araçları: 39
1.1.3.2.5. Giyim Kuşam ile İlgili Oyun Araçları: 39
1.1.3.2.6. Diğer Tabiat Unsurları ile İlgili Oyun Araçları: 41
1.1.3.2.7. İnsan ve Uzuvları ile İlgili Oyun Araçları 43
1.1.4. OYUN SAHASI 43
1.1.4.1.Mekan 43
1.1.4.1.1. Açık Mekân 43
1.1.4.1.2. Açık- Kapalı Mekân 43
1.1.4.1.3. Kapalı Mekân 44
1.1.4.2. Oyun Sahası Çizimi 44
1.1.4.2.1. Hedef Olarak Kullanılan Çizimler 44
1.1.4.2.2. Oyun Aracı Olarak Kullanılan Çizimler 46
1.1.4.2.3. Üzerinde Oyun Aracı Hareket Ettirilen Çizimler 48
1.1.4.2.4. Oyun Sahasının Sınırlarını Belirten Çizimler 48
1.1.4.2.5. İşaret Yeri Olarak Kullanılan Çizimler 49
1.1.5. OYUN ZAMANI VE SÜRESİ 54
1.1.5.1.Mevsimler 55
1.1.5.1.1. Kış Mevsimi 55
1.1.5.1.2. Diğer Mevsimler 56
1.1.5.2.Özel ya da Belirli Oyun Zamanları 56
1.1.6.OYUN ROLÜNÜN DAĞITIMI VE ATIŞ SIRASININ BELİRLENMESİ 56
1.1.6.1.Atışma Yöntemi 57
1.1.6.2.Sayışma Yöntemi 58
1.1.6.3.Yaş mı Kuru mu?/ Yazı mı Tura mı? Yöntemi 59
1.1.6.4.Elde Oyun Aracı Saklama Yöntemi 60
1.1.6.5. Adaşma Yöntemi 60
1.1.6.6. Ayak Sayma Yöntemi 60
1.1.6.7. Söyleşme Yöntemi 61
1.1.6.8. İstek Yöntemi 61
1.1.6.9. Oyuncuların Özelliklerine Göre Seçim Yapma Yöntemi 62
1.1.6.10. Sıra Yöntemi 62
1.1.6.11. Koşu Yarışı Yöntemi 63
1.1.6.12.Sözel Formül Yöntemi 63
1.1.6.13. Yer Kapma Yöntemi 64
1.1.6.14. Sektirme Yöntemi 64
1.1.6.15. Diğer Yöntemler 64
1.1.7. SÖZLÜ OYUN FORMÜLÜ (OYUN TEKERLEMESİ) 65
1.1.7.1.Biçimlerine ve İşlevlerine Göre Sözlü Oyun Formülleri 65
1.1.7.1.1.Kullanıldığı Yere Göre Kısa Sözlü Oyun Formülleri 65
1.1.7.1.2.Kullanıldığı Yere Göre Uzun Sözlü Oyun Formülleri 67
1.1.8.OYUN KURALI 75
1.1.8.1.Oyun Hareketi ile İlgili Kurallar 75
1.1.8.2.Oyun Sözü ile İlgili Kurallar 77
1.1.8.3.Oyuncu ile İlgili Kurallar 78
1.1.8.4.Oyun Aracı ve Sözü ile İlgili Kurallar 78
1.1.8.5.Oyun Sözü ve Hareketi ile İlgili Kurallar 79
1.1.8.6.Oyun Sahası ve Hareketi ile İlgili Kurallar 80
1.1.8.7.Oyun Aracı ve Hareketi ile İlgili Kurallar 81
1.1.8.8.Oyun Sahası, Aracı ve Hareketi ile İlgili Kurallar 83
1.1.9.OYUN HAREKETİ 85
1.1.9.1.Söyleşme 85
1.1.9.2.Dokunma 85
1.1.9.3.Tahmin Etme 85
1.1.9.4.Çevirme/Döndürme 85
1.1.9.5.Tırmanma 85
1.1.9.6.Duruş Değiştirme 85
1.1.9.7.Saklanma-Bulma 85
1.1.9.8.Yer Değiştirme 85
1.1.9.9.Çekme 85
1.1.9.10.Takla Atma 86
1.1.9.11.Çizme/Yazma 86
1.1.9.12.Çukura/Çizime Sokma 86
1.1.9.13.Kaçma-Kovalama 86
1.1.9.14.Denge Sağlama 86
1.1.9.15.Sırta Binme 86
1.1.9.16.Atlama 86
1.1.9.17.Atma-Vurma 86
1.1.9.18.Saklama-Bulma 87
1.1.9.19.Atma-Kapma 87
1.1.10.OYUN CEZASI VEYA ÖDÜLÜ 87
1.1.10.1.Vücuda Uygulanan Cezalar 87
1.1.10.2.Alay Etme veya Övme 88
II. BÖLÜM 90
2. GELENEKSEL KARS ÇOCUK OYUNLARI (METİNLER) 90
2.1.Al Satarım Bal Starım Oyunu 90
2.2.Arapsaçı Oyunu 92
2.3.Arı Oyunu 93
2.4.Aspirin Oyunu 94
2.5.Aşure Oyunu 95
2.6.Ay Dede Oyunu 96
2.7.Ayakkabı Çalma Oyunu 97
2.8.Baş Oyunu 98
2.9.Beş Taş Oyunu 100
2.10.Bezirganbaşı Oyunu 103
2.11.Bir Birliğim Oyunu 105
2.12.Birdir Bir Oyunu 107
2.13.Cız Oyunu 113
2.14.Cüz Oyunu 114
2.15.Çatlak Patlak Oyunu 117
2.16.Çavuş-Jandarma Oyunu 118
2.17.Çıktım Oyunu 120
2.18.Çubuk Çubuk Üstüne Oyunu 123
2.19.Dere Geliyor Dere Oyunu 125
2.20.Deve-Cüce Oyunu 127
2.21.Dıng Oyunu 128
2.22.Dokuz Aylık Oyunu 130
2.23.Don-Ateş Oyunu 133
2.24.El Kızartma Oyunu 134
2.25.Eski Minder Oyunu 135
2.26.Eşim Eşim Oyunu 137
2.27.Etco Metco Oyunu 138
2.28.Gala Oyunu 139
2.29.Galah Galah Üstüne Oyunu 141
2.30.Gece-Gündüz Oyunu 142
2.31.Gevir Deşk Oyunu 143
2.32.Gıdayı Kur Gel Beni Vur Oyunu 145
2.33.Godo Godo Oyunu 151
2.34.Güvercin Taklası Oyunu 153
2.35.Hakim-Cellat Oyunu 154
2.36.Heklo-Meklo Oyunu 155
2.37.Hımbıl Oyunu 156
2.38.Holla Çelik Oyunu 157
2.39.İnek Kaçtı Oyunu 160
2.40.İsim-Şehir Oyunu 161
2.41.İskele-Sancak-Liman Oyunu 164
2.42.İstop Oyunu 165
2.43.Kanlı Para Oyunu 166
2.44.Karatahta Oyunu 168
2.45.Kartal Oyunu 170
2.46.Kaynar Kazan Oyunu 171
2.47.Kedi Zinciri Oyunu 172
2.48.Kemer Buldu Oyunu 173
2.49.Kıl Yumağı Oyunu 174
2.50.Kıpırdayan Keriz Oyunu 176
2.51.Kıt Oyunu 177
2.52.Kızdı Kemer Oyunu 178
2.53.Kızlar Kızlar Oyunu 180
2.54.“Kim, Nerede, Ne Zaman, Kiminle, Ne Yapıyor?” Oyunu 182
2.55.Korttig Oyunu 183
2.56.Kozan Aygırdı Oyunu 189
2.57.Körebe Oyunu 192
2.58.Köşe Kapmaca Oyunu 193
2.59.Köylü Kızı Oyunu 194
2.60.Kral -Vezir Oyunu 196
2.61.Kulaktan Kulağa Oyunu 198
2.62.Kutu Kutu Pense Oyunu 199
2.63.Kuyu Oyunu 200
2.64.On Birlik Oyunu 202
2.65.On İki Aylık Oyunu 203
2.66.Ortada Sıçan Oyunu 206
2.67.Palas Palas Oyunu 208
2.68.Papak Altı Oyunu 210
2.69.Para İle Maç Yapma Oyunu 211
2.70.Pilav Pilav Oyunu 213
2.71.Sakgavul Oyunu 215
2.72.Saklambaç Oyunu 216
2.73.Sek Sek Oyunu 218
2.74.Simit Oyunu 222
2.75.Soldız Oyunu 223
2.76.SOS Oyunu 225
2.77.Tandır Oyunu 228
2.78.Taso Oyunu 229
2.79.Tencere-Tava Oyunu 230
2.80.Teppik-Dövüş Oyunu 231
2.81.Tren Oyunu 233
2.82.Tuzluk Oyunu 235
2.83.Uzun Eşek Oyunu 236
2.84.Üçgen Oyunu 238
2.85.Veh Veh Oyunu 245
2.86.Veşati Oyunu 246
2.87.Yastık Oyunu 247
2.88.Yerden Yüksek Oyunu 248
2.89.Zeze Oyunu 249
2.90.Zımba Oyunu 251
2.91.Zır Oyunu 252
SONUÇ 255
FOTOĞRAFLAR 259
KAYNAK KİŞİLER 277
ÖN SÖZ
Artık hazır tüketim toplumu olarak tanımlanan günümüz insanı, kültürel belleğinde yer alan birçok unsuru yavaş yavaş terk etmekte ve yerine çağın sunduğu imkânları ikame etmektedir. Ancak her değişim ve dönüşüm bir şekilde olumlanırken başka bir bakış açısıyla da eleştirilir. Özellikle halkbiliminin araştırma konuları arasında bulunan kimi konular birer birer toplum hayatından eksilirken bu eksilmenin topluma verdiği bazı zararlar da gün yüzüne çıkmaktadır. Hatta gerek ulusal gerek uluslararası birçok çalışma artık kaybolan bu kültür unsurlarından en azından elde mevcut olanlarını derleme, yaşatma ve sonraki nesillere aktarma faaliyeti şeklinde yürütülmektedir. Bunun en güzel örneği Unesco tarafından ısrarla ve bilinçli bir şekilde desteklenen somut olmayan kültürel miras derlemeleridir.
Herhangi bir değerin yavaş yavaş kaybolması bugünün insanı için belki az şey ifade etse de gelecek nesiller açısından oldukça fazla sıkıntılar doğuracaktır. Dolayısıyla bugünden derlenip toparlanarak gelecek nesillere aktarılacak her türden kültür varlığı oldukça önemlidir. Özellikle çocukları doğrudan etkileyen değişim/dönüşüm gelecek açısından diğer unsurlara göre daha fazla ehemmiyet taşımaktadır.
Günümüzde çocuklar artık neredeyse sadece teknolojik aletlerle vakit geçirmeye başlamıştır. Bu durum aileleri ve pedagogları git gide endişelendirmektedir. Çünkü çocuklarda kolektif ve kolektifi oluşturan bir fert olmanın ilk basamakları oyunla çıkılmaktadır. Dolayısıyla çocuklarda oyunsuz (geleneksel oyunlar) bir büyüme ileride ciddi sıkıntılara yol açacaktır.
Özellikle kırsal kesim veya teknolojinin daha az gidebildiği yerlerde yaşayan çocuklar oyun ihtiyaçlarının çoğunu hala geleneksel oyunlarla karşılayabilmektedirler. Dolayısıyla da artık kaybolmaya yüz tutmuş birçok oyun az da olsa yaşamaya devam etmektedir. Kars bu açıdan şanslı sayılabilecek illerden biridir. Elinizdeki çalışmada elde edilen oyunlar derlenen oyunların içerisinden yapılmış bir seçkidir. Zira oldukça zengin bir çocuk oyunu belleği alanda hâlihazırda yaşamaya devam etmektedir.
Bu çalışmanın amacı diğer bölgelere göre daha canlı bir şekilde yaşatılan geleneksel çocuk oyunlarının derlenerek incelemeye tabi tutulması ve gelecek kuşaklara miras olarak bırakılmasıdır. Çalışmada elde edilen veriler Kafkas Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü tarafından desteklenen “Kars Çocuk Oyunları” adlı 2018-SB-40 numaralı BAP projesi kapsamında elde edilmiştir. Proje kapsamında daha önce bu konuda inceleme için gezilmiş noktalarla beraber yapılmış çalışmalar da dikkate alınarak, Merkez ilçeye bağlı 5 köy (Başgedikler, Dikme, Hamzagerek, Oğuzlu, Söğütlü), Akyaka ilçesinde 3 köy (Cebeci, Hacıpiri, Karahan), Arpaçay ilçesinde 3 köy (Koçköy, Kuzgunlu, Tomarlı), Digor ilçesinde 3 köy (Halıkışlak, Şirinköy, Türkmeşen), Kağızman ilçesinde 7 köy (Akçakale, Altıngedik, Esenkır, Kötek, Kuloğlu, Taşburun, Yenice), Sarıkamış ilçesinde 7 köy (Akören, Karakurt, Karaurgan, Köroğlu, Kurbançayırı, Sırataşlar, Sırbasan), Selim ilçesinde 3 köy (Akçakale, Laloğlu, Söğütlü), Susuz ilçesinde 3 köy (İncesu, İncilipınar, Kiziroğlu) olmak üzere toplamda 34 köyde yürütülmüştür.
Çalışma giriş, inceleme ve metin bölümlerinden oluşmaktadır. İnceleme kısmı hazırlanırken Nebi Özdemir tarafından hazırlanmış olan, “Türk Çocuk Oyunları, Akçağ Yayınları, 2 Cilt, Ankara 2006” adlı eser referans alınmıştır. Çalışmanın başlangıcından sonuna kadar bizi yüreklendiren ve destekleyen Prof. Dr. Nebi ÖZDEMİR’e ve derlemeler sırasında gösterdikleri misafirperverlik dolayısıyla da Kars halkına şükranlarımızı sunarız.
(BA-BA-S) GAZİ KARS (KHA) / KAFKAS HABER AJANSI / BEDİR ALTUNOK
25.01.2020 01:21:00